‘Ik houd niet van verhalen’, beweerde ik eens stellig tegenover een geliefde die daar juist wél dol op was. Hoewel ik literatuurwetenschap studeerde, was ik eigenlijk niet in vertelstructuren geïnteresseerd, in verzonnen personages en geconstrueerde plots. Het liefst las ik literaire werken waarin een mijmerende ik-figuur centraal staat die een originele, hoogstpersoonlijke visie op de wereld ontvouwt, zoals die van Carry van Bruggen of Isaac Bashevis Singer. Onder mijn lievelingsboeken bevonden zich bovendien veel dagboe-ken en briefwisselingen, zoals die van Etty Hillesum en Belle van Zuylen. Hoe doe je dat, leven? vroeg ik me af. Hoe interpreteer je de dingen die je overkomen? Hoe houd je oog voor de magie van het dagelijks leven, voor de waardigheid en onmetelijke gelaagdheid van de mensen om je heen? Het was voor mij niet zo nodig om meegesleept te worden door een ingenieus verhaal met spannende gebeurtenissen en verwikkelingen. Idealiter gebeurt er in een roman maar weinig, behalve dan in het brein van de hoofdpersoon.

Gisteren bezocht ik een publiek interview met de Mexicaanse filosoof en schrijfster Valeria Luiselli, in wier romans de gebeurtenissen ondergeschikt zijn aan de overpeinzingen die ze ontlokken aan de personages. Waarom gebruikt ze dan de romanvorm, zou je je af kunnen vragen, en zet ze die mijmeringen niet recht-streeks, zonder personages en gebeurtenissen, op papier? Omdat het verhaal als een soort katalysator fungeert: Luiselli laat zien hoe gedachten nooit in het luchtledige ontstaan, maar altijd opwellen vanuit geleefde situaties. Haar denken is diepgeworteld in de wereld van alledag, in het onrecht waarvan we getuige zijn, in de sensaties die ons eigen lichaam en onze interacties met medemensen in ons teweeg-brengen. Doorleefd denken, doorleefd filosoferen, dat is wat er gebeurt in mijn favoriete romans.

‘Ik kon roepen dat ik geen verhaal wilde, maar de waarheid was dat het verhaal mij niet leek te willen’, aldus de hoofdpersoon, een schrijfster, in Niña Weijers’ recent verschenen roman Kamers antikamers, waarin inderdaad geen chronologisch verhaal wordt verteld. Veeleer ben je als lezer getuige van afzonder-lijke impressies, levensflarden, verschillende versies van hetzelfde leven: met kind, zonder kind, homo-seksueel, heteroseksueel, et cetera – een soort collage. Zoals ook het echte leven vaak meer een grillige aaneenschakeling van momenten, fantasieën en onvoorziene wendingen is dan een logisch verhaal.

Het lijkt momenteel wel in opkomst te zijn: romans waarin schrijvers niet zozeer een kunstmatige wereld creëren om eventjes aan de échte wereld te ontsnappen, maar veeleer persoonlijke vragen en waarheden willen onderzoeken. Weijers reflecteert voortdurend op het feit dat ze schrijft, waardoor je als lezer door-drongen raakt van het feit dat haar fictie (zoals iedere vorm van fictie) een constructie is. ‘Het schrijfproces mag sporen nalaten in het eindproduct’, stelt ook Luiselli, die haar eigen leven als materiaal beschouwt waaruit ze – via een mysterieus alchemistisch proces – een kunstproduct brouwt, iets nieuws en artistieks. Daarin zijn de gebruikte elementen nog steeds als zodanig herkenbaar: haar hoofdpersonen lijken steevast op haarzelf, met hun sigaret en felrode jas, echtgenoot, dochtertje en stiefzoon. In de recensies van Kamers antikamers valt op hoezeer recensenten zoeken naar parallellen tussen Weijers’ eigen leven en dat van haar personages. ‘Dit is autofictie’, zeggen ze dan. ‘De huidige schrijversgeneratie is verslaafd aan navelstaren, durft geen groots, ingewikkeld perspectief meer te ontwikkelen, maar houdt het klein, vertrouwd, dichtbij. Ze nemen niet de moeite om zich in anderen te verplaatsen, maar schrijven vanuit zichzelf, althans, vanuit iemand die bijzonder op henzelf lijkt.’

Maar wat is daar mis mee? vraag ik me af. Waarom zou je dat afdoen als een vorm van narcisme, egoïsme, desinteresse in de buitenwereld? Is het niet interessant om juist het standpunt dat je als auteur het beste kent, je eigen, in te zetten? Om jezelf op het spel te zetten, de grenzen van je identiteit op te rekken en jezelf in allerlei situaties te plaatsen, om aldus dieper tot de werkelijkheid door te dringen? ‘Urgentie’, die term gebruikte Rutger Lemm toen hij de romans van Luiselli karakteriseerde. ‘Ik kan niet schrijven over dingen die in een ver verleden zijn gebeurd en waarmee mijn leven niet rechtstreeks in verband staat’, vertelde Lu-iselli. Die urgentie, die persoonlijke inzet spat van de pagina’s van haar romans, evenals van die van Niña Weijers, Bregje Hofstede, Lieke Marsman en Maggie Nelson, om maar enkele hedendaagse auteurs van zogenaamde ‘autofictie’ te benoemen.

‘Waarom wil je dat zo graag weten?’ reageerde Luiselli toen een meisje uit de zaal haar vroeg of zijzelf het personage met de sigaret en rode jas is, en of de gebeurtenissen in haar boeken letterlijk uit haar eigen le-ven afkomstig zijn. ‘In de afgelopen drie dagen is die vraag me al zo’n vijfentwintig keer gesteld, maar het lijkt me zo zinloos om haar te beantwoorden, zo volstrekt oninteressant.’ Volgens mij heeft Luiselli gelijk. Niet de – verzonnen of waargebeurde – feiten maken haar romans interessant, maar de overwegingen, het diep doorleefde perspectief van waaruit ze de contouren van de werkelijkheid aftast.

Ja, ik weet wel dat andere mensen een net zo volwaardig gevoelsleven hebben als ikzelf, een net zo moei-zaam verworven wereldbeeld, een net zo kwetsbaar ego, net zo sterke meningen en net zo geldige wensen en verlangens. En toch zijn die van mezelf altijd nét een fractie echter dan die van anderen: alleen mijn eigen emoties ervaar ik immers aan den lijve, terwijl die van anderen alleen via gezichtsuitdrukkingen zichtbaar worden, via woorden, geluiden en gebaren. Het is best een inspanning om me te realiseren hoe reëel en universumvullend ook het bewustzijn van mijn medemens is, hoe groot en totaal en onontkoom-baar voor de persoon in kwestie, een totaliteit waaraan hij – net als ik aan mezelf – niet kan ontsnappen: aan de onomstotelijke hoofdrol die hij in zijn eigen universum speelt, aan zijn onophoudelijke als-zichzelf-aanwezig-zijn, ook als hij zichzelf – zoals ik mezelf soms – zat is.

De grootheid en echtheid van anderen, het bezorgt me soms duizelingen. Want er is niet slechts één ander die net zo omvattend, doorleefd en rijkgelaagd is als ikzelf, en ook niet twee – dan zou het nog overzichtelijk zijn, als ik het gewicht van slechts twee medemensen in volle omvang tot me door hoefde te laten dringen. Ja, die twee zouden al om een bijzondere inspanning vragen. Dat de wereld voor hen net zo levensecht is als voor mij, hun huid net zo kwetsbaar en aanraakbaar voor de vurige pijlen van die wereld, hun pijn net zo schrijnend en diep als de mijne soms, hun vreugde net zo explosief en prachtig en stralend, hun emotionele evenwicht net zo kostbaar, net zo zwaar bevochten, net zo wankel. Net als bij mij ook bij hen die permanente sensatie van een warme tong in een vochtige mond, een huid die een bepaalde temperatuur heeft, haartjes die ineens overeind kunnen staan en hun drager een opdringerig gevoel van kou, rillerigheid kunnen bezorgen. Driemaal een volwaardig leven, driemaal, dat zou ik nog nét kunnen bevatten op mijn meest lucide, ontvankelijke momenten. Driemaal een wezenlijke andersheid ook, want zij zijn geen letterlijke verdubbeling van mijzelf: nee, ze zijn juist radicaal anders dan ik, en een levend bewijs dat ik meestal ongelijk heb, ook als ik zelf geloof dat wat ik zie en beleef de ware werkelijkheid is.

Drie mensen zijn drie druppels in de gehele mensheidszee, een grootheid zo onbevattelijk dat ik me er misschien maar beter niet aan kan wagen haar omvang te peilen – want wie ben ikzelf dan nog in dat geheel? Hoe belangrijk zijn ik en dat handjevol dierbare mensen om me heen? Dat het universum bijna acht miljard keer afzonderlijk bestaat, acht miljard keer even groot, totaal en levensecht… laat me daar niet aan denken, want wat schiet ik ermee op? Laat ik mijn denkoefeningen klein houden, zoals van de week, toen ik voor het eerst in vijftien jaar drie filmpjes uit mijn kindertijd terugzag, en de tranen me over de wangen stroomden toen ik tot me door liet dringen dat ík dat was, dat kleine hummeltje met die wankele, mollige beentjes en schaapachtige ogen, dat zich met niets anders bezighield dan pluisjes en koekkruimels, warme melk en vogels in de lucht, een dekentje, een vinger in haar mond – een tactiel universum was dat, ongereflecteerd, ondubbelzinnig, ongelaagd. Dat dat wezentje, waarin ik meer een diertje dan een mensje zag, tot de wereld uit heeft kunnen groeien die ik nu ben, dat kan ik bijna niet geloven. Dat ik, die geneigd ben mezelf zo serieus te nemen, ooit zo simpel was als een lammetje of een bloem – hoe is het mogelijk?

In feite zijn natuurlijk alle kinderen opgroeiende universa, en daarom behelst iedere opvoeding een onein-dige verantwoordelijkheid: want als het misgaat met zo’n schijnbaar onbenullig hummeltje, bestaat er nog decennialang een universum dat gevuld is met pijn, met zwaarte; niet de abstracte pijn van een ander, maar dezelfde pijn die ook mijn pijn is, ook jouw pijn – even direct en levensecht tenminste, even onvergeeflijk en ondraaglijk schrijnend. Dat besefte ik toen ik laatst de documentaire Alicia zag, over het dochtertje van een tienermoeder, dat heen en weer zwierf tussen pleeggezinnen en kindertehuizen en in haar groeiproces van mensdiertje naar volwassen vrouw werd geknakt, omdat ze – misschien wel terecht – was gaan geloven dat niemand haar écht zag, dat niemand van haar hield; dat haar universum onzichtbaar en zinloos was, een monade, onbetekenend voor anderen, onaangesloten. Omdat niemand de moeite nam de oversteek te wagen, vanuit zijn eigen totaliteit naar die van haar, en zij andersom dus ook niet leerde hoe dat moest.