Faalangst

Tegenwoordig bestaan er trainingen om faalangst te overwinnen. De deelnemers wordt, zo vermoed ik, aangepraat dat falen helemaal niet erg is, maar juist een gelegenheid om van je fouten te leren, een manier dus om persoonlijk en professioneel te groeien. Kunstenares Josje Hattink vertelt hoe de kunstacademie weleens the temple of failure wordt genoemd, ‘waar het meer gewenst is om meerdere “slechte” werken te maken dan een enkel “goed” werk, en waar elke mislukking waardevol is’. Ter afsluiting van haar opleiding schreef Hattink een scriptie met de titel Fail to Learn, gewijd aan deze paradox van het ‘geslaagde falen’ en ‘falen om te slagen’.

Maar hoe sympathiek het ook klinkt, ik geloof niet dat dit zo bejubelde lef om te falen ons werkelijk een stap verder brengt. ‘Falen’ heeft slechts betekenis in relatie tot zijn tegenhanger ‘slagen’, en beide werk-woorden horen thuis binnen het taalspel van presteren en maatschappelijk succes. Dat taalspel is op zich-zelf niet verderfelijk, maar wordt dat wel zodra het zich naar andere domeinen uitstrekt, zoals de kunst, de liefde en het leven zelf.

De oude Grieken kenden het onderscheid tussen poièsis, een activiteit die omwille van een extern, meet-baar doel wordt verricht, en praxis, waarbij het doel in de activiteit zelf besloten ligt. Van de liefde en het leven is het eenvoudig om te begrijpen dat ze een doel op zichzelf zijn, maar ook creativiteit is in mijn ogen een praxis. Een kunstenaar of schrijver kan weliswaar van buitenaf een opdracht aangereikt krijgen, maar het maak- of schrijfproces heeft idealiter het karakter van een trance, een roes, iets om helemaal in op te gaan, losgezongen van de buitenwereld. Dat heet concentratie, en is de enige geestestoestand waarin zich inspiratie voor kan doen.

Faalangst overwin je dus niet door falen als iets goeds te zien, maar door onverschillig te worden ten opzichte van zowel ‘falen’ als ‘slagen’, ‘mislukken’ als ‘lukken’, wat in feite maar oppervlakkige, externe criteria zijn. De remedie is aandacht: opgaan in je onderwerp of activiteit, en je wereld daar geheel door laten vullen. Als er dan – in overdrachtelijke zin – van ‘slagen’ sprake is, kan dat slechts worden afgemeten aan de bevrediging die je ervaart, de mate van genot die deze totale onderdompeling met zich meebrengt. Een beoordeling door buitenstaanders, of door je eigen kritische oog achteraf, kan daar niets aan veran-deren, en is slechts een praktische bijkomstigheid.