Als zestienjarige ontdekte ik de indringende portretfotografie van Rineke Dijkstra tijdens een overzichts- tentoonstelling in het Stedelijk Museum. Eindeloos vergaapte ik me aan haar kwetsbare puberjongens en -meisjes in badpak, de kersverse, nog nabloedende moeders met verfrommelde menshoopjes in hun armen en de geleidelijk verhardende blik in de ogen van opgroeiende Franse en Israëlische soldaten, die Dijkstra heeft vastgelegd met tussenpozen van enkele maanden of jaren.
In haar foto’s van tieners, worstelend om hun kwetsbaarheid te verhullen en een pseudo-volwassen dosis sexappeal of stoerheid aan de dag te leggen, herkende ik mijn klasgenoten, waaronder de jongen die me graag voor schut zette om de klas aan het lachen te maken, en de vroegrijpe meiden die samenzweerderig rondhingen bij de toiletten met etuitjes vol lippenstift, foundation en mascara. Ook zag ik mijn eigen onvermogen me een houding te geven, mijn afschuw van de blik van anderen en mijn angst voor camera’s weerspiegeld in sommige van Dijkstra’s modellen. Ze durven eigenlijk niet op de foto te gaan, stralen ze uit, maar blijkbaar heeft de fotografe hen zover gekregen om tóch mee te werken, zodat ze hun ongemakkelijke, prille schoonheid bloot kon leggen en verheffen tot archetypische proporties.
Een van haar bekendste portretten, een slungelig Pools pubermeisje in een groen badpak op het strand, doet met haar ingetogen pose en golvende haren in de verte aan de sierlijke Venus van Botticelli denken. De jonge Poolse heeft tot aan haar heupen door het zeewater gewaad, zodat haar badpak bij de schaamstreek vochtig is. Ze heeft de leeftijd van beginnende menstruatie, en er wordt wel beweerd dat Dijkstra’s portret verwijst naar de vrouwelijke vruchtbaarheid – ook daarin zou een overeenkomst tussen het pubermeisje en Venus bestaan, in de klassieke Oudheid het symbool van lust en vruchtbaarheid.
Gisteren bezocht ik, meer dan tien jaar na mijn eerste kennismaking, opnieuw een tentoonstelling van Rineke Dijkstra in het Stedelijk Museum, dit keer van bescheiden omvang. Behalve zo’n twintig grote foto’s wordt er een vijftal video’s getoond, die alle een aspect van jong-zijn en volwassen-worden belichten. Het meest sympathiek vond ik twee video’s waarin Britse basisscholieren, gekleed in een keurig schooluniform, zich wijden aan hun opdracht om Picasso’s Weeping Woman in de Tate Modern te analyseren. Volkomen ongegeneerd opperen de kinderen om beurten redenen waarom de vrouw zo verdrietig zou zijn. Is er een dierbare of een huisdier gestorven, wil haar beste vriend niet meer met haar omgaan, is ze eenzaam, vindt ze het leven gewoon niet meer leuk? Of huilt ze misschien wel uit blijdschap? Er lijkt geen sprake te zijn van onderling oordelen tussen deze scholieren; oprecht gaat hun aandacht naar het gezamenlijke studieobject uit, Picasso’s hoekige, excentrieke schilderij.
De volgende opdracht bestaat erin de Picasso na te tekenen. Dijkstra registreert daarbij de concentratie van een mollig, roodharig meisje, wier blik zonder ophouden tussen het schilderij en de lijnen in haar schriftje heen en weer beweegt. Ze is zich er niet van bewust zélf het middelpunt van een kunstwerk te vormen, en precies die kinderlijke onbevangenheid roept sympathie bij de kijker op. Het meisje en haar klasgenoten laten een glimp zien van de mens als onderzoeker en als kameraad, nieuwsgierig en integer.
Een groot contrast daarmee vormen de opnames in een discotheek in Zaandam en Liverpool in de jaren ’90. Die tonen het rijk van veertien-, vijftien- en -zestienjarigen, waarin niet langer de eigen nieuwsgierige blik, maar de dreigende blik van de ander regeert. Onderworpen aan een tirannieke aanpassingsdwang wringen de gefilmde jongeren zich in allerlei bochten om bij hun leeftijdgenoten in de smaak te vallen, om stoer of sexy gevonden te worden.
Een schriele, bijna meisjesachtig verfijnde jongen staat met verbeten blik, vurige wangen en verkrampte kaken te ‘hakken en zagen’, zijn ellebogen en vuisten beukend in de lucht. Een stevig gabbermeisje met kaalgeschoren slapen verschrikt me door de sadistische hardheid in haar gezicht en doet me, ondanks haar jeugdige leeftijd, een beetje aan een nazikampbeul denken. Tevens roept ze herinneringen aan de Lonsdale-jongeren uit mijn eigen middelbare schooltijd in me op, de agressie waarmee zij op volwassenen, losers, nerds en allochtonen scholden.
Er verschijnen uitzonderlijk sletterig geklede meisjes in beeld, soms met onschuldige kindergezichtjes nog, die hun blote heupen en buik zo verleidelijk mogelijk laten schudden en draaien, ondertussen lurkend aan een sigaret. Onder hen bevindt zich een popachtig kindvrouwtje met donkerbruin haar, hooguit vijftien schat ik haar, wier donkere ogen – ondanks haar zelfbewuste oogopslag – een grondeloze onzekerheid verraden.
Ook krijgen we een slungelige knul in een te wijde blouse en zijn wulpse vriendinnetje te zien, verwikkeld in een innige omstrengeling. Onhandig laat zij haar armen over zijn borst en schouders glijden, terwijl hij haar heupen betast, het blanke vetrolletje dat onder haar naveltruitje uitblubbert. Hun zoenen ziet er behoorlijk oncomfortabel uit, heeft iets van happen of smakken weg, en door de kronkelige bewegingen die ze erbij maken verliest voortdurend één van hen z’n evenwicht, en moet dan een wankel stapje opzij doen om niet om te vallen. Hier lijkt niet zozeer sprake te zijn van lust, maar van de drang iets uit te proberen, ergens bij te horen, een ingewijde in de wereld der volwassenen te zijn.
Te midden van de onbevangen schoolkinderen en experimenterende tieners nemen Dijkstra’s portretten in de Berlijnse Tiergarten een bijzondere plaats in. De foto’s ademen een dromerige sfeer, en laten een fragiel – bijna mystiek – moment van ontwaken zien. De jongen en de twee meisjes drukken met hun houding en gezicht een toestand van verhevigde alertheid uit, overweldigd als ze zijn door iets buiten het kader van de foto, een wild dier misschien, een olifant of leeuw of tijger – dat is niet zo belangrijk. Het gaat erom hoe ze daar staan, alléén, als aan de grond genageld, en zichtbaar maken wat het betekent op jezelf teruggeworpen te zijn; om zélf, hoe wankel ook, de wereld tegemoet te treden. De door het bladerdek gefilterde zon werpt kringen van licht rondom hen op de grond, die bijdragen aan de magie van het gesuggereerde ogenblik.
Eenzelfde magische alertheid zie je in de foto’s van zojuist bevallen vrouwen, die ook op de tentoonstelling vertegenwoordigd zijn. Hun naakte lichamen drukken een onoverwinnelijke levenskracht uit, waardoor ook de vrouwen zèlf verrast en overweldigd zijn, getuige hun verdwaasde blikken. Baren ligt in de sfeer van bloed en geweld; het gaat gepaard met een dreiging die groter is dan de puberale angst niet populair te zijn of buitengesloten te worden. Deze vrouwen hebben zojuist de dood in de ogen gezien; ze hebben immers – met gevaar voor eigen leven – de doorgang naar het leven mogelijk gemaakt voor een nieuw, nog onbekend menselijk wezen. Hun gezichtsuitdrukking is daarom oneindig veel dieper en veelzeggender dan de holle blikken van de angstige, verleidelijk opgedofte jonge meisjes. Leven is melk, is gedragen worden en in je armen klemmen – stoer of sexy willen zijn ligt dan ver voorbij je horizon, in een nog onvoorstelbare toekomst of een op dit moment irrelevant, niet meer herinnerbaar verleden.
Het is interessant dat de moederportretten een plaats innemen op een tentoonstelling die grotendeels aan de identiteitsstrijd van opgroeiende jongeren is gewijd. Op die manier krijgen we verschillende cruciale, transformerende fasen in een mensenleven te zien, verschillende vormen van schoonheid en strijd – en geen mens die aan ook maar één van deze vormen kan ontkomen, omdat we allemaal groepsdieren zijn, aan de blik van de ander onderworpen, en borelingen bovendien, die bebloed uit de vagina van onze moeders tevoorschijn zijn gekomen, hartstochtelijk happend naar lucht, worstelend om te overleven.
T/m 6 augustus 2017 is er in het Stedelijk Museum Amsterdam een tentoonstelling met foto’s en video’s van Rineke Dijkstra. Klik hier voor meer informatie.
Myrthe Meester 